در سال‌های اخیر، موضوع «بانکداری دیجیتال» در صنعت بانکداری به‌خوبی شناخته شده است. خوشبختانه در ایران هم بانک‌ها سرمایه‌گذاری‌های استراتژیک روی توسعه مغزافزار و نرم‌افزار بانکداری دیجیتال در قالب طرح‌های تحول دیجیتال و توسعه زیرساخت‌های بانکداری دیجیتال انجام داده‌اند که مهم ترین نمودهای آن را شاید بتوان در حوزه‌هایی چون پلتفرم‌های بانکداری باز (بانکداری APIمحور) و نئوبانک‌ها (بانک‌های تمام‌دیجیتالی) مشاهده کرد.
با این حال مانند هر پدیده نوین دیگری، توسعه «بانکداری دیجیتال» امری زمان‌بر و سرمایه‌بر است که باید در مراحل گوناگونی شکل اجرایی به خود بگیرد. به دلایل گوناگونی که در این مقاله جای بحث آن نیست، نقطه ورود بانکداری دیجیتال در سراسر جهان و از جمله در ایران برای تحول دیجیتال از محور «بانکداری خُرد (B2C)» بوده است: وقتی از بانکداری دیجیتال سخن می‌گوییم، مخاطبین (اعم از مشتریان و حتی متخصصان صنعت بانکداری) به‌سرعت به یاد «نئوبانک»ها می‌افتند. چنین دیدگاهی نسبت به بانکداری دیجیتال اگر چه نادرست نیست؛ اما دیدگاهی کامل را نسبت به «بانکداری جامع دیجیتال» ارائه نمی‌کند.
می‌دانیم که «بانکداری جامع» یکی از مفاهیم پایه‌ای بانکداری مدرن محسوب می‌شود. «بانکداری جامع» به معنای ارائه تمامی خدمات مالی و بانکی گوناگون توسط یک بانک به مشتریان خود است. نکته مهم اینجاست که بانکداری جامع سه حوزه بانکداری خُرد، بانکداری شرکتی و بانکداری اختصاصی (سرمایه‌گذاری) را دربرمی‌گیرد. حال با وام‌گرفتن از مفهوم «بانکداری جامع»، می‌توانیم بگوییم که بانک‌ها درراستای تحول دیجیتال خود باید درنهایت به‌سوی «بانکداری جامع دیجیتال» حرکت کنند.
این یعنی ارائه خدمات بانکداری دیجیتال جامع و همه‌جانبه به تمامی گروه‌های مشتریان بانک در کانال‌های مختلف «بانکداری غیرحضوری» شامل پلتفرم‌های آنلاین تحت وب، اپلیکیشن‌های موبایل و سایر کانال‌های دیجیتال. بر همین اساس «بانکداری شرکتی دیجیتال» به‌عنوان یکی از حوزه‌های اصلی «بانکداری جامع دیجیتالی» باید در جایگاه یکی از محورهای اصلی تحول دیجیتال بانکداری مورد توجه قرار گیرد که در ادامه‌ی این مقاله تلاش می‌کنیم تا آن را به‌شکل عمیق‌تری مورد بررسی قرار دهیم.
بانکداری شرکتی شامل مجموعه خدماتی است که توسط بانک‌ها به شرکت‌ها و مؤسسات تجاری ارائه می‌شود و معمولا شامل موارد زیر است:
بنابراین خیلی ساده می‌توانیم بگوییم بانکداری شرکتی دیجیتال عبارت است از ارائه خدمات فوق به شرکت‌ها و مؤسسات تجاری از طریق پلتفرم‌های دیجیتال. بانکداری شرکتی دیجیتال با ارائه خدمات یکپارچه بانکی آسان و خودخدمت (سلف‌سرویس) به مشتریان شرکتی، تجربه آنها را بهبود می‌دهد و دسترسی آنها را به خدمات نیز افزایش می‌دهد.
بانکداری شرکتی یکی از محورهای بسیار مهم صنعت بانکداری است. براساس تخمین ارائه شده توسط شرکت مشاوره بین‌المللی مک‌کنزی، بیش از ۳۰ درصد درآمد بانکداری در سال ۲۰۲۲ از حوزه خدمات بانکداری شرکتی حاصل شده که درآمدی بالغ بر ۱.۷ تریلیون دلار می‌شود.
در ایران هم با توجه به بانک‌محوربودن تأمین مالی در اقتصاد کشور و سهم پایین درآمدهای غیرمشاع (کارمزدی) در درآمدهای بانک‌ها، اگر تسهیلات اعطایی بانک‌ها را به‌عنوان مهم ترین شاخص عملکردی این صنعت در نظر بگیریم، در سال ۱۴۰۱ بانک‌ها مبلغی بیش از ۴۴۴۸ همت (هزار میلیارد تومان) تسهیلات به گروه‌های هدف مختلف پرداخت کرده‌اند که از این مبلغ، ۳۷۶۲ همت (هزار میلیارد تومان) معادل 84.6 درصد از کل وام‌ها به صاحبان کسب‌وکار (حقوقی و غیرحقوقی) پرداخت شده و فقط 686 همت (هزار میلیارد تومان) معادل 15.4 درصد به خانوار تعلق یافته است. این بدان معنا است که اگر فرض کنیم درآمدهای مشاع بانکی سهم اصلی را از درآمدهای بانک‌های ایرانی تشکیل می‌دهند، بیش از ۸۰ درصد درآمدهای بانک‌های ایرانی از خدمات بانکداری شرکتی است.
بنابراین در اهمیت بانکداری شرکتی برای بانک‌ها تردیدی نیست. اما چرا بانک‌ها باید به‌سوی بانکداری شرکتی دیجیتال پیش بروند؟ برای بانک‌ها، مزایای کسب‌وکاری بانکداری شرکتی دیجیتال شامل تسهیل و سریع‌ترشدن انتقال مشتری، بهبود تجربه مشتری (و درنتیجه افزایش وفاداری مشتریان)، تسریع در توسعه و ارائه محصولات و خدمات جدید و نوآورانه، افزایش سرعت ارائه محصولات و خدمات، کاهش هزینه‌های عملیات، متمرکز ساختن فروش و عملیات بانک بر ارائه خدمات ارزش‌افزوده به مشتریان و کاهش نیاز به سرمایه‌گذاری در دارایی‌های ثابت (از جمله در زمینه گسترش فیزیکی شبکه شعب) می‌شود.
اما اگر بخواهیم به اهمیت بانکداری شرکتی دیجیتال از زاویه دید ارزش‌آفرینی بنگریم، موضوع را علاوه بر زاویه دید بانک‌ها، باید از دیدگاه مشتریان شرکتی آنها هم تحلیل کنیم.
نظرسنجی «تراکنش‌های بانکی سرمایه‌گذاری جهانی سال 2021» نشان می‌دهد که رضایت مشتریان شرکتی از سطح خدمات ارائه شده توسط شرکای اصلی بانکی به سطح پایین‌تری نسبت به سال‌های قبل، کاهش یافته است. براساس این نظرسنجی به‌طور متوسط حدود 80 درصد از شرکت‌ها از خدمات ارائه شده توسط بانک‌های همکار خود راضی هستند. این پایین‌ترین سطح رضایت ثبت‌شده در تاریخ این نظرسنجی است. بنابراین بانک‌ها نیاز دارند تا روی ارتقای سطح خدمات بانکداری شرکتی خود سرمایه‌گذاری جدی کنند و در این میان، تجربه تحول دیجیتال بانکداری در حوزه بانکداری خرد، نشان می‌دهد بانکداری دیجیتال یکی از گزینه‌های اصلی تحول بانکداری شرکتی است.
بانکداری شرکتی دیجیتال می‌تواند مزایای زیر را برای مشتریان بانک به‌ارمغان بیاورد:
ساده‌سازی عملیات مالی: بانکداری شرکتی دیجیتال با ایجاد انعطاف لازم برای مدیریت عملیات مالیِ بانکی در هر زمان و هر مکان، عملیات مالی را برای مدیران مالی شرکت‌ها ساده‌تر می‌کند، خطاها و هزینه‌ها را کاهش و کارایی عملیاتی را افزایش می‌دهد.
دسترسی بهتر به داده‌های دقیق‌تر مالی: شرکت‌ها می‌توانند از بانکداری شرکتی دیجیتال برای دسترسی به تمامی داده‌های مالیِ بانکی خود و تجزیه و تحلیل‌های مالی بلادرنگ دسترسی داشته باشند که نتیجه آن اتخاذ تصمیمات مدیریتی آگاهانه‌تر، پاسخگویی چابک به تغییرات بازار و مدیریت بهینه‌تر سازمان خواهد بود.
دسترسی بهتر و بینش‌های دقیق‌تر نسبت به وضعیت تراکنش‌های مالی شرکت: بانکداری شرکتی دیجیتال به مدیران شرکت‌ها و مدیران مالی امکان می‌دهد که به‌صورت به‌روز به اطلاعات و تحلیل‌های مربوط به روندهای تغییرات بازار و درآمدها و مطالبات از یک سو و همچنین هزینه‌های پرداختی و تعهدات مالی خود از سوی دیگر، دسترسی داشته باشند. همچنین بانکداری شرکتی دیجیتال می‌تواند اطلاعات ضروری را درمورد حسابهای دریافتنی و پرداختی شرکت برای واحدهای خزانه‌داری شرکت‌ها فراهم آورد و به آنها در بهینه‌سازی جریان نقدینگی شرکت، انواع گزارش‌گیری‌های لازم و تعریف هشدارهای یادآوری ضروری برای پیگیری یا اقدامات مورد نظر، کمک کند.
مدیریت عملیات جریان نقدینگی: مجموعه‌ای کامل از امکانات بانکداری شرکتی در محیط دیجیتال به شرکت‌ها این امکان را می‌دهد تا فعالیت‌های جریان نقدینگی روزمره مانند مدیریت حساب‌ها و سپرده‌ها، دریافت‌ها و پرداخت‌ها، مالیه تجاری و عملیات مالی زنجیره تامین به‌راحتی در یک محیط دیجیتال پردازش کنند، بدون اینکه نیازی به مراجعه به شعبه بانک داشته باشند.
افزایش امنیت و تطبیق قانونی عملیات مالی: با افزایش حجم تراکنش‌های دیجیتال، احتمال وقوع چالش‌های نظارتی ـ تطبیقی بیشتر خواهد شد. فناوری‌های پیشرفته‌ای چون احراز هویت (بیومتریک‌ها، تشخیص چهره، امضای الکترونیکی و…)، قراردادهای دیجیتال و چک‌های دیجیتال، امکان تائید تراکنش‌ها به‌صورت امن و همچنین دسترسی و به‌اشتراک‌گذاری ایمن اطلاعات بانکی را برای مشتریان شرکتی آسان‌تر می‌کنند. همچنین بسیاری از بانک‌ها از هوش مصنوعی و یادگیری ماشینی برای مدیریت تقلب و تخلف عملیات بانکی استفاده می‌کنند.
دسترسی به خدمات طرف سوم: بانکداری شرکتی دیجیتال درواقع یک پلتفرم است که بر بستر آن، امکان ارائه دامنه گسترده‌ای از خدمات مالی و غیرمالی طرف سوم نیز وجود دارد؛ به‌عنوان مثال شرکت‌ها می‌توانند انواع خدمات بیمه‌ای، مشاوره و آماده‌سازی گزارش‌های مالیاتی، انواع خدمات شرکتی مرتبط با بازار سرمایه (به‌عنوان مثال تنزیل اوراق گام شرکتی برای تامین مالی شرکت از طریق بازار سرمایه) و… را از درون پلتفرم بانکداری خود انجام دهند.
با این حال لازم است اشاره کنیم که اصلی‌ترین محرک جهانی دیجیتالی‌سازی، تمایل به افزایش کارآمدی فرایندهای شرکتی از طریق ادغام آنها با عملیات بانکداری است. امروزه مشتریان شرکتی بهدنبال راه‌حل‌هایی هستند که به آنها اجازه دهد عملیات بانکی را به‌راحتی در درون فرایندها و سیستم‌های نرم‌افزاری سازمانی موجود خود (از جمله ERP یا نرم‌افزار جامع مالی) جای‌دهی کنند. بنابراین، برای انجام عملیات بانکی نیازی به مراجعه به پلتفرم دیجیتال بانک نداشته باشند که نتیجه آن هوشمندی و کارآمدی هر چه بیشتر مدیریت مالی در سطح کل سازمان خواهد بود.
احتمالا برای بسیاری این سؤال وجود دارد که امروزه بانک‌ها از طریق خدمات اینترنت بانک خود، خدمات دیجیتال را ارائه می‌دهند. پس تفاوت خدمات بانکداری شرکتی دیجیتال با بانکداری شرکتی آنلاین چیست؟
اگر خیلی ساده بخواهیم به سوال فوق پاسخ بدهیم، باید بگوییم تفاوت میان این دو شبیه تفاوت موبایل بانک‌های سنتی با نئوبانک‌ها است که در ایران هم در سال‌های اخیر، تجربه متفاوت آنها برای مشتریان بانکداری خرد به‌خوبی شناخته شده است. اما اگر بخواهیم پاسخ دقیق‌تری به پرسش بالا بدهیم باید ابتدا تعریف این دو نوع بانکداری را بررسی کنیم:
بانکداری الکترونیکی عبارت است از به‌کارگیری کانال‌های دسترسی الکترونیکی برای انجام عملیات بانکی که از جمله این کانال‌ها می‌توانیم به اینترنت‌بانک و همراه‌بانک اشاره کنیم. منظور از عملیات بانکی هم مواردی چون انتقال وجه، پرداخت قبوض، مشاهده موجودی حساب و… می‌شود. بانکداری الکترونیکی به مشتریان اجازه می‌دهد تا از راحتی و سرعت انجام عملیات بانکی در هر زمان و هر مکان بهره‌مند شوند.
بانکداری دیجیتال به معنای بهره‌برداری از فناوری‌های دیجیتال مانند رایانش ابری، تجزیه و تحلیل داده، هوش مصنوعی، اتوماسیون، بلاکچین و… در بستر اینترنت و شبکه‌های دیجیتال برای تحول در تمام جنبه‌های خدمات بانکی از طریق بهبود فرایندها، تحول در نحوه ارتباط با مشتری و بهبود تجربه مشتری است. بانکداری دیجیتال می‌تواند برای مشتریان بانکی ارزش‌های امکان‌پذیری تحلیل و پیش‌بینی جریان نقدینگی، سفارشی‌سازی بیشتر محصولات و خدمات بانکی براساس علاقه‌ها و سلیقه‌های خود و بهبود چشمگیر امنیت بانکداری را خلق کند.
بنابراین به‌صورت خلاصه می‌توانیم بگوییم که بانکداری شرکتی دیجیتال و بانکداری شرکتی الکترونیکی هر دو به انجام عملیات مالی و مدیریت حسابهای شرکتی از طریق فناوری می‌پردازند، اما تفاوت اصلی میان آنها در دامنه خدمات و امکانات قابل ارائه توسط هر یک از آنها نهفته است.
بانکداری شرکتی الکترونیکی بهدنبال ساده‌سازی عملیات مالی و مدیریتی از راه دور با استفاده از ابزارهای الکترونیکی است و به اندازه بانکداری شرکتی دیجیتال، فناوری‌محور نیست. درمقابل، بانکداری شرکتی دیجیتال با بهره‌برداری از فناوری‌های پیشرفته به‌ویژه هوش مصنوعی، اتوماسیون و تجزیه و تحلیل داده‌ها بهدنبال تحول بنیادین فرایندهای مالی و مدیریتی شرکت‌ها از طریق ادغام آنها با محصولات و خدمات بانکی است. نتیجه این کار بهبود تجربه کاربری، افزایش کارایی و کاهش هزینه‌ها برای شرکت‌های مشتری بانک است.
تحول دیجیتال مانند موجی است که تمامی ابعاد معماری سازمانی بانک را تحت تاثیر خود قرار می‌دهد. طبیعتا پیش از هر اقدامی، لازم است بانک استراتژی خود را برای توسعه خدمات بانکداری شرکتی دیجیتال مشخص کند. براساس گزارش موسسه‌ی بین‌المللی معتبر «فارستر» ، برای توسعه استراتژی بانکداری شرکتی دیجیتال، بانک‌ها باید تلاش کنند تا با انتظارات مشتریان خود همراستا شده و درواقع آنها را در موفقیت تحول دیجیتال خود حمایت کنند؛ یعنی بانکداری شرکتی دیجیتال باید متناسب با تحول دیجیتال در مشتریان بانک، توسعه یابد. برای این منظور بانک‌ها باید استراتژی و نقشه قابلیت خود را در چهار بُعد زیر ترسیم کنند:
تجربه دیجیتال: بانک‌ها باید بتوانند تجربه‌های دیجیتال آسان، موثر و انگیزه‌بخشی را به مشتریان خود ارائه دهند. همانند نئوبانک‌ها که از فناوری دیجیتال برای خلق راه‌های بهتری درراستای ارزش‌آفرینی برای مشتریان بانکداری خُرد استفاده می‌کنند، تیم‌های دیجیتال در حوزه بانکداری شرکتی هم نیاز دارند تا مجموعه‌ای از قابلیت‌ها را برای تحول تجربه دیجیتال مشتریان شرکتی طراحی و پیاده‌سازی کنند.
عملیات دیجیتال: بانک‌ها باید محصولات و قابلیت‌های خود را به‌گونه‌ای بازتعریف و بازطراحی کنند تا ارزش‌های کسب‌وکاری دیجیتال بهتری را به مشتریان خود ارائه دهند. اگر یک بانک شرکتی فقط با سرمایه‌گذاری در قابلیت‌های حوزه ارتباط با مشتری، تجربه دیجیتال خود را بهبود دهد؛ ولی در تحول دیجیتال عملیات بانکی خود سرمایه‌گذاری نکند، یک پوسته جذاب توخالی را به مشتریانشان ارائه خواهد داد. برای ارائه تجربه عالی از ابتدا تا انتها به مشتریان شرکتی، بانک لازم است در بهبود و توسعه فرایندهای بانکداری و همچنین سیستم‌ها و زیرساخت‌های عملیاتی خود سرمایه‌گذاری کند.
نوآوری دیجیتال: تحول دیجیتال با نوآوری در پیوند مستقیم است و درواقع بانکداری دیجیتال بهدنبال امکان‌پذیرساختن چابکی در نوآوری برای مشتری در صنعتی است که به‌صورت سنتی، شامل مجموعه‌ای از محصولات و خدمات استاندارد و مبتنی بر قوانین و مقررات بوده است. اما لازمه موفقیت در زمینه بانکداری شرکتی دیجیتال این است که بانک بتواند به‌طور مداوم، محصولات، خدمات و پلتفرم‌های خود را متناسب با نیازهای مشتریان شرکتی خود بهبود و توسعه دهد. بانک در عمل برای نوآوری و بهبود مستمر می‌تواند با بهره‌گیری از رویکردهایی همچون تفکر طراحی، توسعه چابک، ایجاد پروتوتایپ‌های سریع یا تحویل مستمر، به توسعه محصول و تحول تجربه مشتری بپردازد؛ اما همیشه باید با کوچک شروع کرد و در طول زمان با انتشار سریع نسخه‌های جدید محصولات و خدمات، از طریق یادگیری مستمر، میان خواسته‌های مشتریان و امکانات بانک، سازگاری ایجاد کرد.
توسعه زیست‌بوم‌های (اکوسیستم‌های) دیجیتال: بانکداری مدرن دیجیتال، بانکداری زیست‌بوم‌محور است؛ بنابراین انتظار می‌رود بانک در حوزه بانکداری شرکتی دیجیتال هم بتواند پلتفرمی ایجاد کند. پلتفرمی که از طریق آن، برقراری روابط اثربخش میان بانک با شرکای تجاری به‌منظور توسعه و مقیاس‌پذیرکردن ارزش‌های کسب‌وکاری به‌صورت ترکیبی (ترکیب ارزش‌های بانک با ارزش‌های شرکای تجاری) به مشتریان شرکتی بانک، امکان‌پذیر شود. بانک‌های شرکتی دیجیتال هم باید خودشان زیست‌بوم خود را توسعه دهند و هم به زیست‌بوم‌های دیجیتال دیگر متصل شوند.
این امر از طریق رابط‌های نرم‌افزاری کاربردی (API) به‌خوبی امکان‌پذیر شده است. درواقع با بهره‌گیری از APIها، بانک‌ها امکان یکپارچه‌سازی دیجیتال پلتفرم‌ها و قابلیت‌های کسب‌وکاری خود را با تامین‌کنندگان و شرکای تجاری از یک سو و مشتریان خود از سوی دیگر، در اختیار خواهند داشت. زیست‌بوم‌های دیجیتال به بانک‌ها کمک می‌کنند تا روی تخصص و قابلیت‌های اصلی خود به‌عنوان بانک تمرکز کنند و با تعیین چارچوب‌های کسب‌وکاری و فناورانه‌ی فعالیت در درون زیست‌بوم بانک، به دیگران اجازه بدهند تا روی زیرساخت دیجیتالی بانک، انواع محصولات و خدمات دیجیتال مالی و غیر مالی را توسعه دهند.
در سال‌های اخیر، در ایران فین تک‌ها به‌عنوان استارت‌آپ‌های دیجیتال حوزه خدمات مالی با ورود به بازار خدمات بانکداری پایه (مانند انتقال وجه از جمله کارت به‌کارت و ابزارهای پذیرندگی از جمله درگاه‌های پرداخت اینترنتی و به تازگی هم لندتک‌ها در حوزه وام‌دهی)، تبدیل به رقیبی جدی برای بانک‌ها شده‌اند. اما در حوزه بانکداری شرکتی دیجیتال، کمتر شاهد فعالیت فین تک‌ها بودیم؛ اگر چه کم‌کم فین تک‌ها به این حوزه هم درحال ورود هستند.
در سطح جهانی اما نئوبانک‌های شرکتی چند سالی است درحال فعالیت هستند و اهمیت آنها تا جایی است که مطابق مطالعات انجام‌شده، نئوبانک‌ها در میان مشتریان شرکتی کوچک (SMEها) میزان قابل توجهی محبوبیت کسب کرده‌اند. مطالعه مذکور نشان داده امروزه نئوبانک‌ها ارائه‌دهنده اصلی خدمات مالی برای 16درصد از شرکت‌های آمریکایی با درآمد سالانه کمتر از 20 میلیون دلار هستند (سهم بازاری که با سهم بازار بانک‌های منطقه‌ای آمریکایی که 18درصد است تقریبا برابر است)؛ اگرچه بانک‌های ملّی بزرگ آمریکایی هنوز هم با 60درصد هنوز سهم بسیار قابل توجهی از بازار خدمات بانکداری شرکتی دارند. اما موضوع وقتی جدی‌تر می‌شود که بدانیم مطابق همین مطالعه نئوبانک‌ها بیشترین محبوبیت را در بین شرکت‌هایی دارند که درآمد سالیانه آنها کمتر از یک میلیون دلار است: 24 درصد از این شرکت‌ها از نهادهای مالی جایگزین به‌عنوان ارائه‌دهنده اصلی خدمات بانکی خود استفاده می‌کنند.
مطالعه دیگری که شامل نظرسنجی از مدیران بانک‌های سنتی است، عمق تهدیدی را نشان می‌دهد که بانک‌های تجاری از سوی فین تک‌ها و نئوبانک‌ها احساس می‌کنند: 70درصد از پاسخ‌دهندگان نگران هستند که قابلیت‌های آنها در مقایسه با رقبا دارای کارایی کمتری باشد.
این موج تحولی با فاصله اندکی به ایران نیز خواهد رسید. بنابراین لازم است مدیران بانک‌های ایرانی برای تصمیم‌گیری درمورد تحول دیجیتالی خدمات بانکداری شرکتی خود، برای پرسش‌های زیر پاسخ درخوری بیابند:
امید است در آینده نزدیک، شاهد ورود بانک‌های پیشروی ایرانی به بازار بانکداری شرکتی دیجیتال و موفقیت‌های روزافزون نظام بانکی کشور در زمینه خدمت‌رسانی به مشتریان شرکتی خود به‌عنوان رکن بنیادین توسعه اقتصادی کشور باشیم.